انجمن پادشاهی ایران تندر انجمن پادشاهی ایران
خنیده گرشسب، هوش
همی پُراست، از جوش
انوش کُن می، انوش
دوست بذ آگوش
به آفرین نه، گوش
همیشه نیکی، کوش
که دی گذشت و ، دوش
تابنده بادا هوش گرشاسب
از جوش رسته است
نوش کن می را، نوش
یار در آغوش گیر
به نیکی و آفرین گوش بدار
تا میتوانی نیکی کن
که پلشتی ها نابود شدنی اند .
آتشکده کرکویه (یا کرکوشاه)، واقع در روستای کرکو در شهرستان هیرمند استان سیستان و بلوچستان، یکی از آثار تاریخی برجسته دوره ساسانی است که به‌عنوان معبدی برای نگهداری آتش مقدس زرتشتیان شناخته می‌شود. این بنا که تا سده هفتم هجری آباد بوده، از نظر معماری و مصالح ساخت نمونه‌ای ارزشمند از فنون ساخت‌وساز دوره ساسانی را به نمایش می‌گذارد. در ادامه، توضیحات تخصصی تاریخی و فنی در مورد مصالح ساخت این آتشکده ارائه می‌شود.
پیشینه تاریخی
آتشکده کرکویه به دوران ساسانیان (224-651 میلادی) نسبت داده می‌شود و برخی روایات آن را به زمان کیخسرو، پادشاه کیانی، مرتبط می‌دانند. این آتشکده به‌عنوان معبد گرشاسپ، پهلوان افسانه‌ای زرتشتی، اهمیت مذهبی داشته و آتش آن که به «هوش گرشاسپ» معروف بود، نزد زرتشتیان مقدس شمرده می‌شد. یاقوت حموی، مورخ سده سیزدهم میلادی، از این آتشکده به‌عنوان مکانی محترم و زیبا یاد کرده و استخری آن را در مسیر ارتباطی سیستان به هرات توصیف کرده است. این بنا تا سده هفتم هجری فعال بوده و پس از آن به‌تدریج دچار تخریب شده است.
موقعیت جغرافیایی و اهمیت
آتشکده کرکویه در نزدیکی مرز ایران و افغانستان، در میان زمین‌های باتلاقی سیستان و در فاصله 8 کیلومتری شهر دوست محمد قرار دارد. این موقعیت جغرافیایی، انتخاب مصالح مقاوم در برابر شرایط محیطی مرطوب و باتلاقی را ضروری می‌ساخت.
مصالح ساخت و ویژگی‌های فنی
مصالح به‌کاررفته در آتشکده کرکویه نشان‌دهنده دانش پیشرفته مهندسی ساسانیان در استفاده از مواد محلی و تکنیک‌های ساخت‌وساز است. در زیر، جزئیات مصالح و ویژگی‌های فنی آن‌ها بررسی می‌شود:
1. آجر ساسانی:
مشخصات: مهم‌ترین مصالح به‌کاررفته در این آتشکده، آجرهای بزرگ دوره ساسانی است که ابعادی در حدود 70×50×6 سانتی‌متر دارند. نمونه‌ای از این آجرها در موزه منطقه‌ای جنوب شرق در زاهدان نگهداری می‌شود.
ویژگی‌ها: این آجرها به‌صورت پخته‌شده تولید می‌شدند تا مقاومت بالایی در برابر رطوبت و فرسایش داشته باشند. استفاده از آجرهای بزرگ نشان‌دهنده استانداردسازی در تولید مصالح و توانایی ساسانیان در ساخت کوره‌های پیشرفته برای پخت آجر است.
کاربرد: آجرها در ساخت دیوارها، پایه‌ها (ازاره‌ها)، و احتمالاً قبه‌های آتشکده به‌کاررفته‌اند. دیوارهای خشتی-چینه‌ای برج دفاعی شهر باستانی نیز از همین آجرها تشکیل شده‌اند.
2. خشت و ملات:
مشخصات: در بخش‌هایی از بنا، به‌ویژه دیوارهای خشتی-چینه‌ای، از خشت خام همراه با ملات گلی استفاده شده است. این روش در مناطق کم‌سنگ سیستان رایج بود.
ویژگی‌ها: خشت خام به دلیل دسترسی آسان و هزینه کم، برای دیوارهای غیرباربر یا بخش‌های داخلی مناسب بود، اما در برابر رطوبت آسیب‌پذیر بود. برای افزایش استحکام، گاهی لایه‌های آجر پخته در قسمت‌های بیرونی استفاده می‌شد.
کاربرد: دیوارهای خشتی در برج دفاعی و بخش‌هایی از سازه‌های جانبی آتشکده به‌کاررفته‌اند.
3. گچ و تزئینات:
مشخصات: در مجاورت آتشکده، بناهایی از دوره قاجار با گچ‌بری و کتیبه‌های گچی یافت شده که نشان‌دهنده استفاده از گچ در تزئینات است.
ویژگی‌ها: گچ به‌عنوان ماده‌ای مقاوم و قابل‌فرم‌دهی برای ایجاد تزئینات معماری استفاده می‌شد. در دوره ساسانی، گچ احتمالاً در پوشش داخلی دیوارها یا ایجاد سطوح صاف به‌کاررفته است.
کاربرد: گچ‌بری‌های دوره قاجار در بناهای اطراف آتشکده، نشان‌دهنده تداوم استفاده از این ماده در معماری منطقه است.
4. ملاحظات محیطی:
– به دلیل قرارگیری آتشکده در منطقه باتلاقی، انتخاب آجرهای پخته و دیوارهای مقاوم در برابر رطوبت اهمیت داشت. ارتفاع پایه‌های دیوار (ازاره‌ها) از سطح زمین، احتمالاً برای محافظت از سازه در برابر نفوذ آب طراحی شده بود.
– استفاده از آجرهای بزرگ و ضخیم، به کاهش ترک‌خوردگی و افزایش دوام در برابر شرایط جوی کمک می‌کرد.
معماری و ساختار
آتشکده کرکویه شامل تالاری به ابعاد 11×8.5 متر و دو قبه بزرگ با تزئینات شاخ‌مانند (شبیه شاخ گاو) بود که آتش مقدس در زیر آن‌ها نگهداری می‌شد. این قبه‌ها احتمالاً با آجر و ملات گچی ساخته شده بودند و طراحی آن‌ها نشان‌دهنده معماری آیینی زرتشتی است که بر حضور چهار عنصر مقدس (آب، خاک، هوا، آتش) تأکید داشت.
دیوارهای آتشکده، به‌ویژه پایه‌های یک ضلع آن، هنوز بر فراز تپه کرکو باقی مانده‌اند و نشان‌دهنده استحکام مصالح به‌کاررفته هستند.
اهمیت مصالح در معماری ساسانی
استانداردسازی: ابعاد بزرگ و یکنواخت آجرها نشان‌دهنده نظام تولید صنعتی در دوره ساسانی است.
انطباق با محیط: استفاده از آجر پخته و خشت خام، متناسب با منابع محلی و شرایط اقلیمی سیستان بود.
دوام: بقایای دیوارهای آجری پس از قرن‌ها، گواه کیفیت بالای مصالح و تکنیک‌های ساخت است.
وضعیت کنونی و حفاظت
امروزه با توجه به بی درایتی حکومت جمهوری اهریمنی اسلامی تنها بخشی از دیوارهای آتشکده، به‌ویژه پایه‌های یک ضلع، باقی مانده است. این بنا در سال 1310 به شماره 119 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است. عوامل طبیعی مانند رطوبت و فرسایش، به همراه عدم مرمت کافی، به تخریب بخش‌هایی از بنا منجر شده است. حفاظت از این اثر نیازمند استفاده از تکنیک‌های مدرن مرمت، مانند تثبیت آجرها و جلوگیری از نفوذ رطوبت، است که شوربختانه در حکومت ننگین اسلامی بر آریابوم این مرمتها انجام نمیگیرد ،همانگونه که همه می‌دانیم جمهوری اهریمنی اسلامی در حال نابود کردن تاریخ شاهنشاهی و تاریخ پیش از سلطه‌ی اسلام بر ایران جانمان است در این میام شهرهای بلوچستان هم با توجه به پذیرش اسلام ننگین به دنبال این نیستند که از این آثار ملی کسب درامد نمایند و در راستای اهداف جمهوری اسلامی نسبت به آثار باستانی به جا مانده در این ساتراپ پر افتخار بی تفاوت هستند.
به امید روزی که شیران بلوچ و بلوچستان خود را از یوغ بندگی اسلام اهریمنی رهانیده پر افتخار تاریخ گذشتگان و نیاکان خود را ادامه دهند .
– برای اطلاعات بیشتر، می‌توانید به موزه منطقه‌ای جنوب شرق زاهدان یا منابع تاریخی مانند «تاریخ سیستان» مراجعه کنید.
