آموزش دینی زرتشتی و نقش هیربدان در گسترش راستی

اشو زرتشت و اهمیت آموزش

اشو زرتشت، پیام‌آور راستی، در سرودهای گات‌ها تأکید دارد که آموزش و گسترش دانش، انسان را به رسایی (خرداد) و جاودانگی (امرداد) می‌رساند. او معتقد بود که آموزگاران با بهره‌گیری از خرد و آموزش راستی، یاران اهورامزدا هستند. زرتشت پس از درک راز هستی، با شیوایی پیام راستی را به مردم آموخت تا آن‌ها را از دروغ و کژاندیشی به سوی مهر، شادمانی و دوستی هدایت کند.

نقل‌قول از گات‌ها (هات 31، بند 6):
«بهترین سعادت به آموزگار دانایی می‌رسد که پیام راستی را بیاموزد و به سوی رسایی و جاودانگی هدایت کند. پاداش او شهریاری مینوی در پرتو منش نیک است.»

هیربد کیست؟ تعریف و ریشه‌شناسی

واژه هیربد در اوستا به‌صورت اَئِثْرَه‌پَئی‌تی آمده و از دو بخش تشکیل شده است:

• اَئِثْرَه: به معنای آموزش و تعلیم.
• پَئی‌تی: به معنای دارنده یا صاحب.

هیربد به معنای آموزگار دینی است که وظیفه آموزش آیین زرتشتی و نگهداری آتش مقدس در آتشکده‌ها را بر عهده داشت. در فرهنگ‌نامه‌هایی مثل لغت‌نامه دهخدا و فرهنگ معین، هیربد به‌عنوان استاد، پیشوای دینی و خادم آتشکده تعریف شده است. این واژه گاهی مترادف با موبه‌د (موبد) به کار رفته، اما هیربد بیشتر بر نقش آموزشی تأکید دارد.

نقش هیربدان در آیین زرتشتی

در متون کهن مثل سد در نثر، به اهمیت آموزش خط اوستا توسط هیربدان اشاره شده است. هیربدان موظف بودند:

• آموزش اوستا به بهدینان برای نیایش و یشت بدون خطا.
• جلوگیری از تقصیر در آموزش، زیرا کوتاهی در این امر گناه بزرگی محسوب می‌شد.

اهورامزدا به زرتشت فرمود که هیربدی که در آموزش بهدینان کوتاهی کند، از بهشت دور خواهد شد. این نشان‌دهنده جایگاه والای هیربدان به‌عنوان آموزگاران دین است.

هیربدان معروف در تاریخ زرتشتی

برخی از هیربدان برجسته که نقش مهمی در حفظ و گسترش آیین زرتشتی داشتند:

• هیربد تنسر: در زمان اردشیر بابکان، مسئول بازنگری آیین‌های زرتشتی و گردآوری اوستا.
• هیربد اردای ویراف: نگارنده گزارشی از عالم پس از مرگ.
• هیربد خدابخش: شاعر و دانشمند زرتشتی در یزد، نگهبان آتش مقدس.

تفاوت هیربد، موبد و دستور

در آیین زرتشتی، پیشوایان دینی به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

• هیربد: آموزگار دینی که بر آموزش اوستا و آیین‌ها تمرکز دارد.
• موبد: روحانی ارشد که مراسم دینی را اجرا می‌کند (مغوپت در پهلوی).
• دستور: پیشوای بزرگ شهر، دانا به دانش و خرد، که نقش مشاوره‌ای برای پادشاهان داشت.

در دانشنامه مزدیسنا آمده که هیربدان همزمان آتربان (نگهبان آتش) نیز بودند و در دوره‌های بعدی، واژه هیربد و موبد مترادف شدند.

اشوزرتشت پیام آور راستی، در بخشی از سرودهای خود گات‌ها باور دارد که آموزگار دانش اندوختن و آن را گسترش می‌دهد باعث رسیدن انسان به رسایی و کمال (هَه اوروَتات= خورداد) و پس از آن به بالاترین درجه عرفان می‌شود. بی گمان همه کسانی را که کوشش می کنند از خرد خود بهترین بهره را می گیرند و در راه دانش اندوزی و گسترش دانش نیک در جامعه انسانی گام بردارند، از یاران جهانی می خواهند زیرا آشو زشت نیز پس از شناخت خداوند از دیده دل، با دانش درونی و آگاه شدن به راز آموخته و الهورایی از پیام اهورایی، به میان مردمان می رسند تا با شیوایی بیان کنند. راستی، مهر،شادمانی و دوستی راهنمایی فرمایند.

عاشقتشت در گات ها – هات 31 بند 6 فرموده است: “بهترین سعادت و خوشی به آموزگار دانایی خواهد رسید که پیام آیین راستی را بیاموزد. پیامی که انسان ها را به سوی رسایی و جاودانگی نیک می رساند و آنگاه آموخته هایش را به دیگران بیاموزد. در سد در نثر درباره آموزش هیربدی و هیربد چنین آمده است.

در نود و هشتم –(1) اینکه بهدینان را می باید که خط اوستا بیاموزاند پیش هیربدان و استادان تا در خواندن نیایش و یشت، خطا نرود. (۲) بیشتر واجب هر هیربدان و استادان را هست که همه بهدینان را خط اوستا بیاموزد و اگر هیربد در آموختن ایشان تقصیر او را بزرگ گناه کرد. (3) که اورمزد به افزونی زرتشت را گفت که هیربدی و استادی در آموختن اوستا بهدینان را صیر کند او را از بهشت ​​خیلی دور کنم که پهنای زمین است. همانطور که پیداست به آموزش دهندهگان(هیربدان) توجه شده است. به این ترتیب آموزگاران به ویژه داناییانی که دین و فلسفه و شیوه نگرش درست به زندگی و جهان هستی را به دیگران آموزش می دهند از بهترین اهورایی می توانند بشوند. آموزگار دین را در ایران باستان هیربد(هیربد) نیز گفته اند در اوستا واژه ای هیربد به صورت (اَ اِثْرَه پئی تی) آمده است این واژه از دو بخش تشکیل شده است بخش اول (ae Thra) به چگردم آموزش و یاد دادن است و دوم (paiti) به چم دارند و صاحب می، در دین های مختلف اوستا می شود. است.

(1) این واژه در فرهنگ واژگان پارسی به پیشوایان دین زرتشتی داده شده است که کار آنان نگهداری و پرستاری از آتش در آتشکده ها و یا رساندن آموزش های دینی به مردم و به عبارتی آموزگاران دین زرتشت بوده اند. در بررسی واژه هیربد در فرهنگ نامه ها به جایگاه و چم واژه موبد و دستور نیز که از مقام های دیگر پیشوایی دین زرتشت اشاره شده است. لغت نامه دهخدا

(2): این کلمه از دو جز اولین است که اَثرا باشد به معنی آموزش و تعلیم و جزوه دوم پَئیتی(بد=پسوند اتصاف) به معنی مولی و صاحب و دارنده است. فرهنگ معین

(3): (hir-bad) 1- استاد آموزگار 2- شاگرد آموزنده 3- پیشوای دینی 4- مرجع آتشکده فرهنگ معین واژه موبد را مگوپَت در پهلوی می داند: موبد(Magupat) روحانی زرتشتی و موبدموبدان را رئیس موبدان و دارای بزرگترین درجه روحانیت زرتشتی می داند.

فرهنگ جامع شاهنامه(4):هیربد(هیرباد) خادم آتشکده بزرگ، قاضی و مفتی زرتشتیان این کلمه مرکب از هیر (اثرا) به معنی آموزش و تعلیم و پیتی یا بد به معنی دارند و صاحب و چون آموزش به دست موبدان از این افراد به اسم اطربانان و هیربدان یاد شده است.

یکی از مردان بدنام او هیربد ز دوده دل و مغز جانش زبد چو پردیده شد هیربد را بخواند سخنان شایسته چندی براند چنین گفت با هیربد ماهروی کز ایدر برو با سیاوش بگوی بیامد دمان هیربد گفت زود همان گفت اندر شبستان شنود استاد جلیل دوست (5): هیربد را به عنوان گروهی از پیش می برد. موبد به کار رفته است. اشاره می کند که موبد(اوستا”مغو پیتی” و در پهلوی “مغوپت”) عنوان پیشوایان دینی زرتشتی است.

دانشنامه مزدیسنا(6) : … در ایران باستان پیشوایان دینی استاد و آموزگار بودند یا به عبارت دیگر تربیت و تعلیم مردم با آنها بی مناسبت بودند که آنها در آن واحد که آتربان نامیده می شدند هیربدان هم خوانده شدندو تنسر پیشوای معروف عهد اردشیر بابکان هیربدان هیربد خوانده شد، در ادبیات فارسی هیربد خوانده شد. موبد از گروه پیشوایان دینی (هیربد- دستور- موبد و غیره) است.

موبد را در اوستا مغو در فارسی باستان مگو و در پهلوی مغوپت گویند موبدان یا مغان در اصل خانواده ای از سرزمین ماد بودند که پیشوایان روحانی فقط از میان قدیمی های برگزیده می شدند این برتری هماره با این گروه از مردم ماد بود و پیشوایان به نام آن قبیله و خاندان مغوپت نامیده می شدند و تا همین نام پایدار مانده موبدان.

به نقش و جایگاهی که در جامعه و بین مردم را بررسی کرده و آنها را چنین نگاشته اند. آیینه آیین مزده یسنی (8): پیشوایان کیش مزده یسنی را نخست دستور گویند و دستور را آرش دانا و پیشوا و … کنکاش آور پادشاه می باشد و دستور بزرگترین پیشوایان آن شهر باشد و او چنان باید از پرخیده و اپرخیده و سخنان خدایی و دانش و خرد آراسته باشد که به مردم نکوکرداری و راست کشوری گفته شود و درست پنداری کند. یاسه و پرمان دستورند آنها را موبد گویند و آرش موبد دانست و موبد باید همه دانش کیش و آیین را آموخته و در منش و گوشن و کنشن راست و پاک بوده کار او خدایی باشد نه جهانی. موبد و هیربد را در اوستا یک آرش است و می‌گوید که هر دو گونه نام دارند می‌شود که چون کسی اوستاها را جز وندی دانسته است منش و نشنیده و کنشن خود را پیش می‌آورد، مانند آیین مزدیسنی راست و پاک و بی آلایش خواهد داشت و به پایه موبدی می‌رسد با داشتن این فروزگان هیربد نامیده می‌شود و چون وندی را می‌دادند که می‌دادند یاسه. دستور خورشید دابو(9): موبد آتش ورهرام وادیاو در بمبئی و استاد پهلوی و اوستا در رساله، خود را به مرحله پیشوایی می رساند در زرتشتی را گذراندن سه مرحله می داند اولین مرحله ناور است و ناور شبیه واژه ناوی است .

ناور مقامی است که باید به رموز مراسم یزشنی کاملا آشنا باشد، مراسم انتصاب به این مقام یک ماه طول می کشد پس از گذراندن آزمایش به هیربد نامور می شود اوستایی آن “آیتراپائی تی” می باشد که در آیین اشویی و پاکی سرآمد است هیربد آموزش مرحله دوم را باید گذراند که آنرا نامند.دراین آزمایش باید رموز کامل برگزاری مراسم وندیداد و تشریفات بزرگ دینی را نیز یاد او پس از توفیق را موبد گویند. مرحله سوم یوژداثرگر است موبد پس از تمرینات کامل و آزمایشات، تشریفات دینی در توفیق به رتبه یوژداثری نایل می شود آنگاه می تواند درجات پیشوایی را به موبدزادگان حوزه نزدیک عطا کند، رئیس یک پرستشگاه را که هیربدان، موبدان و یوژداثرگرها در آنجا به دستور کارند می دهند. استاد رشید شهمردان در یکی از نوشته های خود (10) به زندگی نامه دستوری اشاره می کند که نقش سازنده و ارزشمندی در تاریخ دینی زشتی، گردآوری متن های اوستا، تنظیم اوستا برای نیایش و بیان اندرزهایی دینی داشته اند از آن جمله می توان به دستور آذرباد ماراسپند- دستور دستور آذرباد- دستور العمل- دستور سهرابجی- دستور سهرابجی. دستور داراب- دستور رستم جی سنجانا- دستور ملا فیروز- دستور ملا کاووس و دستور نوشیروان اشاره کرد.

آنها در گزارش خود از موبدانی نیز یاد می کنند که در گسترش و پویایی دین زرتشت همت داشته اند و با بهترین شیوه مراسم دینی را انجام داده اند و در سخت ترین شرایط با کلامی شیوا اوستا را زمزمه کرده اند و آتش را که نماد مهر و پاکی و راستی است در آتشکده ها پرستاری کرده اند موبد هوشیار موبد سروش – موش خوش خدای – به موش خداجوی – به موش خداجوی – به موش خداجوی – به موش خداجوی. موبد خدابخش و موبد منوچهر کیقباد از آن گروه بودند. استاد شهمردان در یادی که از فرزانگان زرتشتی کرده اند همچنین به هیربدانی اشاره می کنند که آموزش های دینی را به مردم رسانده و استاد اوستا و متون پهلوی بوده اند. هیربد تنسر: در زمان اردشیر بابکان از جانب شاهنشاه مامور باز نگری در آیین های زرتشتی بود و نامه های پراکنده اوستا را گردآوری کرد. هیربد اردای ویراف:از برگزیدگان معروف زرتشتی در زمان اردشیر بابکان و گزارشی از عالم پس از مرگ را از اندیشه های خویش برجا گذاشت.