گاهنبار و دادُ دَهش

فريدون فرّخ فرشته نبود                      ز مشك و ز عنبر سرشته نبود

به داد و دهش يافت آن نيكوئى           تو داد و دهش كن فريدون توئى

 

 

درهر دینی دادودهش وخیر و خیرات از وظایف عمده پیروان آن آیین است . درآیین زرتشتی هر کس موظف است یک دهم درآمد خود را صرف داد و دهش و کمک به فقرا و مستمندان کند همچنین بسیاری از افراد نیکو کار زرتشتی قبل از مرگ تمام یا قسمتی از دارائی خود را از قبیل زمین و باغ و آب و خانه … وقف مراسم گهنبار و خیرات و داد ودهش و کمک به فقرا همکیشان خود می کنند .

یکی از سنن ایرانیان باستان که برای دادو دهش و خیر وخیرات ، برگزار میشد ، مجالس 6 گاهنبار یا گهنبار بود این آئین بسیار قدیمی است و پیدایش آن به اوایل دوره پیشدادیان مربوط میشود مطابق نقل تاریخ نگاران اولین بنیا نگذار گهنبار ، جمشید شاه پیشدادی است .
درزمان ، یا پس از ظهور زرتشت ، تغییراتی در روش برگزاری گهنبار داده شد . درابتدا بخشهایی از اوستا را موبدان میخواندند ، آنگاه سفره عام می کشیدند و هر کس اعم از ندار و دارا برسر سفره گهنبار می نشستند و از آن استفاده می کردند .

این روش تا زمان انوشیروان ساسانی ادامه یافت . در زمان او بعلت اوج گرفتن فاصله طبقاتی بین مردم تغییراتی در آیین گهنبار به وجود آمد .
شش گاهنبار یا گهنبار یا گاهان بار بطور کلی اشاره به شش گاه یاشش هنگام از اوقات مختلف سال دارد که موقع آفرینش عالم و عالمیان میباشد . در آیین مزد یسنی زرتشت ، این شش گاه یا شش هنگام را به شکرانه نعمت های خداوند متعال جشن میگیرند و زرتشتیان مانند ایرانیان قدیم در این جشنها بذل و بخشش و داد ودهش و خیر وخیرات مینمایند و سپاس اهورامزدا را بجای می آورند.

 

درآمد و منافع حاصله از موقوفات گهنبار نیز در این ایام صرف نیات خیر خواهانه و نیکو کارانه واقف میشود. گذشته از اینکه این شش هنگام ، موقع خلقت جهان و سایر موجودات و مخلوقات میباشد ، انسان در این روزها نیز از کار و کوشش خود نتیجه بدست میآورد و فایده میبرد؛ از قبیل برداشت محصول و بدست آوردن میوه ها و خوراکیها و غیره . هرکدام از این جشن ها که در شش موقع انجام میگیرد ، به مدت پنج روز ادامه می یابد و روز آخر آن از همه مهمتر و گرامیتر است و در واقع چهار روز اول به منزله مقدمات جشن است و جشن و مراسم حقیقی در روز پنجم برپا میشود . گاهان بار از دو کلمه ترکیب شده:

((گاهان )) که به معنی گاهها یعنی اوقات است و(( بار)) که به معنی بار و بر و نتیجه و ثمر ، و همچنین مجلس و محفل و انجمن همگانی و بار عام میباشد .

بعضی این کلمه را (( گاه انبار )) دانسته و موقع انبار کردن نوشته اند ؛ در صورتیکه چنین نیست و این معنی با مفهوم کلمه تطبیق نمیکند ؛ زیرا در همه این شش هنگام ، آذوقه به انبار نمی آورند و چیزی در انبار نمی گذارند که این معنی بر آن مصداق پیدا کند ؛ بلکه همچنان که گفته شد ، (( گاهان )) جمع گاه به معنی اوقات است .

موضوع دیگری که گفته مارا تایید میکند ، یادداشتهای پهلوی است که گاهان بار را در پهلوی (( گاسان بار )) نوشته است گاسان جمع (( گاس )) است که به معنی وقت و هنگام میباشد ؛ بنابر این گاسان بار در پهلوی به معنی وقت های بار و بر یا مجلس جشن است.

از آنچه گذشت واضح شد که (( گاهان )) فارسی برابر (( گاسان )) پهلوی است که جمع (( گاس )) و به معنی گاه است . گاهانبار را گاهی مختصر میکنند و گهنبار یا گاهنبار تلفظ می نمایند .

 

آفرینگان گاهنبار:

در اوستا واژه های آفرینه ، آفریونه و آفریتی از ریشه فَری است که به معنی ستودن و گرامی داشتن و آفرین گفتن و تحسین کردن و خشنود گردانیدن است.نیایشهایی که با واژه آفرین آغاز می شوند،اغلب در پس مردگان جهت آمرزش و گرامی داشت خوانده می شود، یا در اعیاد و مراسم آیینی جهت همین منظور می خوانند. مراسم آفرینگان خوانی یا در آدریان خوانده و برگزار میشود و یا اینکه موبدان آن را در خانه کسی که چنین مراسمی را برگزار نماید، انجام میدهند. برای برگزاری و شرکت در این مراسم ، لازم است پاکیزگی انجام شود که ان را پادیاب (= پادیاو PADYAV)مینامند ودر اغلب مراسم آیینی ، هر شرکت کننده باید این فریضه را انجام دهد .

در آغاز لازم است پادیاب کننده (( خشنوتره اهوره مزدا)) به خشنودی اهورا مزدا را خوانده و یکبار نیز ((اَشِم وُهُو)) بخواند ، پس صورت ودستها وپاها را شسته و کمربند مقدس یعنی کشتی خودراباز نموده و دعای کشتی را بخواند و دوباره کمربندش را ببندد . مراسم را دو موبد (زوت و راسپی) برگزار میکنند ودر آتش دان ، چوبهای خوشبو و عود میسوزانند . ظرف های لرک (آجیل هفت مغز) و میوه وآشامیدنی و شمع های روشن از لوازم است .

زوت شروع میکنند به خواندن پازند آفرینگان و متن اوستائی را هر دو موبد با هم میخوانند درحین اوستا خوانی ، موبد یار ، میوه ها را پاره میکند تا متبرک گردد و پس از پایان خواندن اوستا ، همه حاضرین از لرک و میوه میل میکنند و بهره مند می گردند. یکی از مصارف موقوفات گهنبار که در وقف نامه ها به آن اشاره شده انجام مراسم آفرینگان گهنبار است که آنرا موبدان در طی پنج روز که مدت هریک از گاهنبارهاست ،

طی تشریفات یاد شده میخوانند که ترجمه آن چنین است :

به خشنودی اهورامزدا برزبان میآورم و میخوانم بهترین نیایشهارا  برزبان میآورم ازجان ، باباوری نیک که مزدا پرست زرتشتی و دشمن همه بدیها وپیرو آئین اهورائی می باشم .

نیایش و آفرین میخوانم همه گاهها و هنگامهای روز وماه و جشنهای سال ( گهنبار ) را که ردان وسروران هستند و با خشنودی ستایش میکنم ، و این نیایش را به هنگام بامدادان میسرایم . نیایش میکنم و آفرین میخوانم بریا همه گهنبارهای سال ، هنگام هر جشنی که باشد ، به نام برزبان می آورم و آئین های ویژه میگذارم .

نیایش و آفرین خوانی میکنم برای گهنبار ، میدیو زرم ، میدیوشم ، پیته شهیم ، ایاسرم ، میدیارم ، همسپتمدم که همه ردان و سروران هستند.
پیشکش کنید ( نذرو نیاز و اهدا نمائید) ای مزدیسنان در جشنهای سال از برای ( گهنبارها ) میزد ( خوراکیهای غیر مایع ، خشکبار، لرک ) ازبرای این ردان و سروران بدهید یک گوسفند سالم و تندرست و جوان .

هرگاه توانائی نداشتید ، نیاز کنید نوشابه مقدس ( هوم ) و بنوشانید به داناترین و آگاه ترین و راستگوترین و آنانکه بهتر و شایسته تر فرمان دهد از میان مردمان ، که یار و همراه بینوایان و مددکار غریبان ودوراز شهران و آموزنده آیین و در اشوئی و راستی برگزیده ترین باشد . هرگاه توانایی نیاز آن نیز نبود ، بدهید برای آنچنان کسان ، باری از هیزم خشک و خوب سوز . هرگاه آن هم نشد ، به خانه آن ردگهنبار ببرید یک پشته هیزم .

بسرائید سرود بزرگی خداوند را و اهورامزدا را به نام بخوانید در خدایگانی مطلق جهان ، اینچنین : بیگمان شهریاری زیبنده و سزاوار آن کس است که بهتر شهریاری کند ، و اوست اهورا مزدا که با بهترین راستی برابراست و بندگی و عبادت خود را به پیشگاه وی تقدیم میکنیم و باشد که اینچنین میزدی قبول شده وردگهنبار (روحانی زرتشتی که اجرا کننده این مراسم است) را خشنود و شادمان کند ، واین است گهنبار میدیو زرم .
هر گاه کسی از مزداییان، پیشکش و نذر گوسفند جوان یا شربت و نوشابه مقدس و یا اهدای بار و پشته هیزم خشک را به رد گهنبار ندهد و توانایی اهدا نداشته باشد و اوستای بایسته مورد نظر را نیز نخواند و به خداوندی اهورامزدا اقرار نکند ودر چنین مراسم هم بهره نشود، به دهش (خیرات و مبرات و احسان) و یا زبان، این اظهار بی آیینی و کفر است و از جامعه مزدیسنان رانده و طرد خواهد شد . در هر شش گهنبار ،چنین مراسم و هم بهرگی لازم است .
قبل از طلوع آفتاب روز اول هر چهره از گاهان بار ، موبدان زرتشتی و سایر مردان و جوانان ، مراسمی را به نام (( واژیشت )) برگزار میکنند . شش گاهانبار سال نزد زرتشتیان ایران و هند اوقات عبادت و نیکی و خیرات و کمک به مستمندان است . از وجوهات مربوط به اوقات گاهانبارو از محل در آمد و منافع موقوفاتی که بر گهنبار وقف شده اند مراسم و جشنهای بزرگ می آرایند ، توانگر و بی نوا هر دو درآن شرکت میکنند ، آنانی که خود از عهده مخارج این مراسم بر نمی آیند باید در مراسم آیینی که دیگران بانی آن هستند یا از موقوفات مربوطه دایر میشود شرکت کنند و از خوان نعمت توانگران که در همه جا گسترده میشود بهره مند گردند.

 

فرجام یافت به شادی و بهروزی