قەرەماتەکان / بەشی کۆتایی/

ئەم تەریقەتە(قەرامەته) دەیگوت پێغەمبەرایەتی پێغەمبەر لە دوای غەدیری خوم لێی سەندراوەتەوە و دراوە بە عەلی بن ئەبی تالیب.

(لە الفرق بن الفەرق ل61) (تەلبیس ابلیس ل110) (بابەتەکانی عەشاری ل26) (مەلال و نەهل) (خەندان نۆبەختی ل261).

دروشمی قەرماتیەکان سپی بوو، وەک ئیسماعیلیەکانی ڕایت. هەندێک لە مێژوونووسان و نووسەران تەریقەتی باتینیە، لەوانەش ئیسماعیلییەکان، قەرماتیەکان و هتد، بەوە تۆمەتبار دەکەن کە وازیان لە ئایینەکە هێناوە و خۆیان نیشان دەدەن کە ئیسلامن لە پێناو لەناوبردنی و نوێکردنەوەی داب و نەریتی ماجییەکان. ئەگەر ئەم بانگهێشتە ڕاست بێت، سەرهەڵدانی ئەم ئایینە لە ئێراندا پەیوەست بوو بە ئامانجی نەتەوەییەوە.

بەغدادی بۆ سەلماندنی ئەم بۆچوونە چەندین بەڵگەی خستووەتەڕوو و سەرەتای دەعوەی ئەم گەلەی لە سەردەمی موتەسیمەوە زانیوە، کە بابەک و مەزیار بۆ ڕێوڕەسمە کۆنەکان ڕاپەڕین. دەڵێ مێژوونووسان وتوویانە کە دامەزرێنەرانی ئایینی ئیزۆتێریک لە نەوەی ماجییەکان بوون و ئامادەبوون شوێن ئایینی پێشینەکانیان بکەون و بەو پێیەی نەیانوێرا بە ئاشکرا ئەو بۆچوونە دەرببڕن، بانگەوازەکەیان بە جلوبەرگەوە بڵاوکردەوە لە ئایینی ڕازیی. بە بڕوای بەغدادی، بنەمای بیروباوەڕی ئەم گەلە لەسەر دووانەیی دامەزراوە، واتە دەڵێن خودا ڕۆحی دروست کردووە، وە خودا [الله الاول] و ڕۆح [الله السانی] بە هاوبەشی کاروباری… جیهان بە پلاندانان بۆ حەوت هەسارەکە [هێفت ئەمشەسپاند] و تەبەی العوال [= خوداوەندەکان]. هەروەها دەستیان کرد بە لێکدانەوەی یاساکانی شەریعەت بە شێوەیەک کە بووە هۆی دروستبوونی یاساکانی ماجییەکان، بۆ نموونە بە دروستیان زانی ڕەعیەتەکانیان ژنی ناشەرعی هاوسەرگیری بکەن و مەی بخۆنەوە و دوای ئەبوتاهیر جەنابی، ئەمیر قەرماتی ال- ئەحسا فەرمانی کرد ئەگەر کەسێک ئاگرەکەی کوژاندەوە دەستی ببڕدرێت ئەگەر کەسێک بە کلکی خۆی کوشتی ئەوا زمانی ببڕدرێت.

لە کۆتایی سەدەی ٤ و سەرەتای سەدەی ٥ی کۆچی، خەباتێکی توند لە عێراق و ئێران لەگەڵ ئیسماعیلییەکان و قەرماتیەکان دەستی پێکرد و بە دەرکەوتنی مەحمود سەباکتەکین کە هەمووی لەسەر کوشتنی شیعە بوو، موعتەزیلە ، ئیسماعیلییەکان، قەرماتەکان، وەلوعی، چڕی ئەم خەباتە زیاتر بوو، مەحمودیش خۆی دەیگوت: “پەنجەی عەباسیەکانم گرتووە، ئێمە لە هەموو دونیا و قەرماتیدا دەگەڕێین، هەرچی دەدۆزرێتەوە هەروایە”. دەهێنرێن و ڕاست دەکرێنەوە، هەڵدەواسرێن”.

(الفەرق بن الفەرق، بەشی دووەم، ل169-188) (سورەتی العرز
ل 295-296) (تجاریب ئەلئوم، بەرگی یەکەم، ل33-34) (کەمال تەواریخ لە ژێر ڕووداوەکانی 278) (تەبسەرا ئەلعەوام، ل184) (جەهانگوشای جۆڤینی، بەرگی 3 , لەجەهانگوشای جۆڤینی، بەرگی سێیەم، ل ٨٧) (الحارد الاسلامیە فی قرن چوارەم، ل٥٣-٥٨) (مێژووی ئەدەب لە ئێران، بەرگی یەکەم، ل ٢١٦-٢٢٠).